De Griekse crisis naar Nederlands recht

Waarschuwing: deze blog doet aan ironie en cynisme. Bovendien wordt in deze blog een open deur nog wat verder opengeschopt. Als volgt.

In het Financieel Dagblad van vandaag (maandag 15 juni 2015) staan twee artikelen over Griekenland. Op pagina 3 staat een klein bericht met als kop ‘Overleg met Grieken opnieuw mislukt‘. Op pagina 6 staat een artikel van een halve pagina onder de titel ‘Vluchtelingen overspoelen vakantie-eilanden‘.

In het artikel over het economisch overleg wordt gemeld dat “Er  €7,2 mrd klaar [staat] voor Griekenland, dat eind deze maand €1,6 mrd moet terugbetalen aan het IMF of in gebreke wordt gesteld”. Als ik de krant goed heb begrepen, moet Griekenland opnieuw geld lenen om haar schulden mee af te betalen; en dit geld moet zij lenen van haar schuldeisers. Als Griekenland niet gezellig meedoet met de ‘Troïka’ (Europese Commissie, IMF en Europese Centrale Bank) dan volgen sancties.

In het NRC Handelsblad van 13 juni vergeleek Jan Kuitenbrouwer de handelswijze van de ‘Troïka’ met de praktijken van een criminele ‘loan shark’. Kuitenbrouwer schreef dat de banken  Griekenland destijds maar al te graag geld wilden lenen. Nu Griekenland door al die leningen in de problemen is gekomen, worden de banken geholpen die de problemen in belangrijke mate hebben veroorzaakt.

De ‘Troïka’ is de knokploeg van de banken, schrijft Kuitenbrouwer: “Schäuble, Merkel, Dijsselbloem, zij poseren als de redelijke deurwaarder van gedupeerde, hardwerkende mieren, maar (…) de troika verandert langzaam in de knokploeg van een loan shark. Die maar doormept, terwijl de schuldenaar al kermend op de grond ligt. Geen coulance, zegt de woekeraar, ze moeten niet gaan denken dat ze ermee kunnen wegkomen – een argument dat door de troika letterlijk wordt gebruikt.”

Laat ik als disclaimer voorop stellen dat ik geen econoom ben, maar advocaat. Misschien zijn er heel goede economische redenen om een land dat in moeilijkheden verkeert het vuur na aan de schenen te leggen. Maar mij doet de gang van zaken denken aan recente schandalen in Nederland, namelijk die rond de woekerpolissen en rond de aandelenlease.

Naar Nederlands recht hebben banken een ‘zorgplicht’. In jurisprudentie en regelgeving is die zorgplicht uitgewerkt, maar kort samengevat, komt het er op neer dat banken niet de oorzaak mogen zijn van de problemen van hun klanten. Banken zijn zelfs gehouden om hun klanten te beschermen tegen zeer onverstandige beslissingen, bijvoorbeeld door te voorkomen dat mensen meer risico lopen (en schuld op zich nemen!) dan zij redelijkerwijs kunnen en willen dragen. Banken moeten hun klanten kennen (het ‘know your customer’-beginsel, zie o.a. hier). Maar zodra het om landen gaat, lijkt deze zorgplicht niet te bestaan – en lijken de gevolgen van onverstandig handelen volledig voor rekening van die landen te komen. Misschien moeten Griekse advocaten eens gaan onderzoeken of banken niet ook jegens Griekenland een zorgplicht kunnen hebben. En ook zouden zij dan meteen eens kunnen kijken naar de twijfelachtige rol van ‘rating agencies’ zoals S&P en Moody’s bij de waardering van de Griekse kredietwaardigheid en de gevolgen van die ‘ratings’ (zie dit artikel op CNN).

In de kop van deze blog waarschuwde ik al voor ironie en cynisme. Die waarschuwing had vooral betrekking op het probleem dat Griekenland ondertussen heeft met een toevloed aan vluchtelingen. De ironie is dat de gezellige Griekse vakantie-eilandjes worden overspoeld met (veelal Syrische) vluchtelingen, die wanhopig en berooid hun toevlucht zoeken in Europa. Maar Griekenland is ondertussen zèlf berooid en een belangrijke bron van inkomsten zijn Europese toeristen uit de landen waarvan de regeringen Griekenland zo onverbiddelijk behandelen.

Dat een ongebreidelde instroom van wanhopige vluchtelingen naar Griekenland een Europees probleem is, lijkt op geen enkele manier weerspiegeld te worden in de Europese politiek. Hierbij treft de analogie met een ander Nederlands rechtsbeginsel: het schuldeisersverzuim. Kort gezegd, komt dit rechtsbeginsel er op neer dat een schuldeiser niet een prestatie mag opeisen die door zijn eigen toedoen wordt bemoeilijkt.

Als Europa niet in staat is om op een fatsoenlijke en efficiënte manier met het vluchtelingenprobleem om te gaan, mag het de gevolgen van dit tekortschieten dan geheel afwentelen op Griekenland? En mag ‘Europa’ van Griekenland vragen om haar schaarse middelen beschikbaar te stellen voor die vluchtelingen, terwijl tegelijkertijd Griekenland wordt gedwongen om draconisch te bezuinigen? De Griekse regering ontgaat dit cynisme niet, zo blijkt uit berichtgeving op onder andere nu.nl.

Uiteraard begrijp ik best dat dit gecompliceerde vraagstukken zijn. De rechtspositie van landen is nu eenmaal anders dan die van mensen en bedrijven. Een land is niet zomaar een ‘consument’ van bancaire diensten. Het vluchtelingenprobleem en de oorlogen in Syrië, Libië en Irak kunnen niet op het conto van de Europese Unie of het IMF worden geschreven. De wereld is een ingewikkelde plaats, en wie schulden maakt, zal die schulden vroeger of laat moeten aflossen.

Maar het mag dan een open deur zijn: de Griekse problemen zijn de problemen van ons allemaal, of we het leuk vinden of niet. ‘Europa’ kan het zich niet veroorloven om zorgeloos op vakantie te gaan – eerst moet serieus worden bekeken wat de plaats is van de begrippen recht en rechtvaardigheid in het Europa van 2015. Voor een antwoord op de vraag hoe ‘recht en rechtvaardigheid’ zou kunnen worden ingevuld, kan het Nederlands recht misschien als voorbeeld dienen.